Historyczny „marsz po legalizację” Ukraińskiego Kościoła Grekokatolickiego w kontekście świętowania 1000-lecia chrztu Rusi Kijowskiej w Ukraińskiej SRR

Wraz z początkiem okresu rządów Michaiła Gorbaczowa w ZSRR oraz w związku z obchodami Tysiąclecia Chrztu Rusi Kijowskiej (które, z powodu osłabienia cenzury, nazywano również „drugim chrztem Rusi Kijowskiej”) nastąpiła zmiana stosunku władz państwowych wobec instytucji religijnych.

4 sierpnia 1987 roku ukraińscy katolicy, członkowie organizacji religijnej zdelegalizowanej w 1946 roku, wystosowali do papieża Jana Pawła II oraz do Gorbaczowa następujące oświadczenie: „My, niżej podpisani biskupi, duchowni, zakonnicy, zakonnice i wierni Kościoła Katolickiego na Ukrainie, oświadczamy, że, w związku z procesem pierestrojki w ZSRR oraz z jubileuszem Tysiąclecia Chrztu Ukrainy, uważamy za bezcelowe kontynuowania działalności jako organizacja podziemna. W związku z tym prosimy Waszą Świątobliwość o pomoc wszelkimi dostępnymi środkami sprawie legalizacji Ukraińskiego Kościoła Katolickiego w ZSRR. Jednocześnie za pośrednictwem Waszej Świątobliwości kierujemy do władz ZSRR nasze oświadczenie o zakończeniu przez znaczną część naszego Kościoła działalności podziemnej. Za zgodą i z błogosławieństwem pozostałych biskupów katolickich na Ukrainie podpisujemy to oświadczenie:

Biskupi: Pavlo Vasilik, Ivan Semediy [nie wymieniany we wszystkich źródłach –O. Sz.]

Księża: Grigorij Budzinskij, Michaił Gawriłiw, Meletij Malinich, Petr Zeleniuch, Wladimir Vijtyszyn, Taras Sienkiw, Iwan Sienkiw, Pawło Madiar i inni księża, 30 mnichów i mniszek, 174 wiernych Ukraińskiego Kościoła Katolickiego”.

W tym czasie istniał „Centralny Komitet Ukraińskich Katolików”, na czele którego stał Josyp Terelja (skazany za wiarę katolicką najpierw na rok, potem na 7 lat; jego miejsce na czele organizacji zajął Iwan Giel). Członkowie Komitetu przekazali to oświadczenie, jednak nie doczekano się odpowiedzi ani z Watykanu, ani z Moskwy.

„W roku 1000-lecia Chrztu Rusi-Ukrainy, kiedy centrum obchodów przeniesiono do Moskwy, trzem księżom Kościoła greckokatolickiego udało się tam spotkać z przedstawicielem Watykanu A. Casarolim” – wspomina o.Matwiej (Michaił) Gawriłiw, który dzień wcześniej odprawił we Lwowie pierwsze po wyjściu Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego „z podziemia” publiczne nabożeństwo modlitewne).

Obchody 1000-lecia Chrztu rozprzestrzeniły się na Galicję. Ojciec Matwiej Gawriłiw wspomina: „Przy zamkniętych w tym czasie kościołach i cmentarzach były ustawiane i poświęcane ‘krzyże jubileuszowe 988-1988’. Po raz pierwszy stało się to 10 lipca we wsi Hruszew, powiat drohobycki, gdzie na nabożeństwie zebrało się 15 ‘podziemnych’ księży greckokatolickich i tysiąc osób świeckich. Mszę odprawiał Iwan Giel, przewodniczący Komitetu Obrony Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego. Potem nastąpiło kolejne ważne wydarzenie – nabożeństwo 6 sierpnia 1989 r. pod pomnikiem Markijana Szaszkiewicza we wsi Podlesie – któremu przewodniczył nieustraszony biskup Pawło Wasiłik. Zgromadziło się tam 600 tysięcy wiernych, którzy po raz pierwszy od delegalizacji ich wiary publicznie śpiewali hymn ‘Jeszcze nie umarła Ukraina’”.

17 września 1989 roku (rok po obchodach milenijnych) na ulice Lwowa wyszło 200 tysięcy grekokatolików. Tego dnia odbył się historyczny MARSZ po legalizację Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego. Z pomysłem zorganizowania marszu wystąpił Komitetu Obrony Praw Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego i jego przewodniczący, dysydent i więzień politycznego Iwan Giel.

Giel wspominał w wywiadzie: „27 czerwca na wiecu z udziałem 20 tysięcy ludzi pod stadionem ‘Drużba’ (obecnie stadion ‘Ukraina’) ogłosiłem, że akcja odbędzie się 17 września. Datę wyznaczyłem celowo – była to 50. rocznica zajęcia Galicji przez bolszewików. Tak się złożyło, że to była niedziela. ‘Reżim’ się tego wystraszył. Jego przedstawiciele stale naciskali na mnie, abym odstąpił od swoich zamiarów”.

Iwan Giel nie dał jednak za wygraną. W efekcie doszedł do kompromisu z wiceministrem spraw wewnętrznych Wasilijem Durdincem. Uzgodniono, że nie będzie oficjalnego pozwolenia na marsz, ale też władze nie będą go utrudniać, aby nie doszło do konfrontacji, zwłaszcza po niedawnych obchodach milenijnych. Ponadto przedstawiciele milicji w cywilnych ubraniach zobowiązali się ochraniać marsz, a nawet zapewniono asystę karetki pogotowia ratunkowego.

W organizację tej kampanii aktywnie włączyła się pierwsza legalna organizacja „Narodnyj Ruch Ukrainy” (Narodowy Ruch Ukrainy).

Iwan Greczko, członek Klubu Inteligencji Greckokatolickiej, wspomina: „Ruch już wtedy istniał. Miał swoich wysłanników; gromadził nauczycieli, studentów, robotników i chłopów, a poprzez kościoły księża głosili ideę konieczności zorganizowania Marszu”.

W tym czasie rosyjski egzarcha prawosławny na Ukrainie Filaret powiedział, że Ukraiński Kościół Greckokatolicki nie istnieje, pozostała jedynie "resztka około 10-15 wiosek z bezzębnymi księżmi i 200-300 bezzębnych babć". Wbrew temu, marsz przerósł wszelkie oczekiwania. Władze państwowe i obecne na akcji media zagraniczne zobaczyły, jak fałszywe było wyobrażenie o nieistniejącym Ukraińskim Kościele Greckokatolickim.

Ze wspomnień ojca Matwieja Gawriłiwa:

"Pamiętam, jak wczesnym rankiem pod Wieżą Prochową w pobliżu Komitetu Obwodowego Partii zaczęli gromadzić się ludzie. Nieśli napisy z nazwami swoich wsi i miasteczek, sztandary i ikony, portret metropolity Andrzeja Szeptyckiego i niebiesko-żółte flagi. Nieustannie śpiewano hymn "Pomagaj nam, Matko Boża" ..... Wcześniej przygotowano długi tron, na którym umieszczono antymins ze świętymi relikwiami. Kapłani zebrali się i o godzinie 12.00 rozpoczęli mszę. Przed rozpoczęciem nabożeństwa Iwan Giel wygłosił przemówienie, w którym powiedział, jaki jest cel zgromadzenia – ogłosić całemu Bożemu światu dążenie grekokatolików do legalizacji ich Kościoła.

W tym marszu wziął udział członek brytyjskiego parlamentu, działacz katolicki David Alton, który rozpoczął w Londynie kampanię na rzecz legalizacji Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego. Alton poprosił Margaret Thatcher, aby poruszyła ten temat podczas spotkania z Gorbaczowem. Pod koniec listopada tego samego roku zaplanowano spotkanie Gorbaczowa z papieżem. Spotkanie odbyło się 1 grudnia, a kilka dni przed nim w Watykanie Przewodniczący do spraw religijnych przy Radzie Ministrów Ukraińskiej SRR, Nikołaj Kolesnik, powiedział, że „grupy grekokatolików mogą rejestrować się tak samo jak inne grupy religijne”.

Decyzja ta została podjęta 24 listopada 1989 r. i była możliwa dzięki obchodom Milenium Chrztu Rusi.

O. Sz.