Obchody rocznicowe w Europie Środkowo-Wschodniej
Od XIX do XXI wieku huczne obchody rozmaitych rocznic były istotnym elementem tworzenia nowoczesnych tożsamości narodowych w Europie Środkowo-Wschodniej oraz polityki historycznej poszczególnych państw.
Chociaż nasz projekt dotyczy obchodów tysiąclecia chrześcijaństwa w Europie Środkowej i Wschodniej, to jednak ma i mieć może szerszy wymiar. Wpisuje się bowiem w pewien model myślenia o tworzeniu nowoczesnej wspólnoty – odpowiadającej potrzebom nowoczesnego państwa, narodu, grupy religijnej.
Przedmiotem naszego zainteresowania będzie wpływ tego typu obchodów rocznicowych na kulturę poszczególnych krajów czy narodów Europy Środkowo-Wschodniej oraz perspektywa odwrotna: forma (i treść) przyjmowana przez te wydarzenia w oparciu o określony model kulturowy. Istotnym elementem naszych zainteresowań będzie także wymiar transnarodowy i wzajemne przenikanie się wydarzeń rocznicowych w poszczególnych krajach. Ten ostatni rodzaj transnarodowej współpracy czy zapożyczeń miał miejsce np. w ramach ponadnarodowych instytucji, takich jak Kościół katolicki, czy współpracy ideologicznej, jak w ramach bloku wschodniego. Wreszcie, idea obchodów rocznicowych doskonale wpisuje się (i konceptualnie ją poszerza) w ideę „tradycji wynalezionej”.
We wszystkich tych projektach różnego rodzaju celebracje, rocznice, obchody, pochody, uroczystości państwowe i kościelne, odgrywały znaczącą rolę. Stanowią one ważny element tego, co niegdyś Terrence Roger i Eric Hobsbawm nazwali „tradycją wynalezioną”. Tak jak i w analizowanych przez nich przypadkach chodziło o „wynajdywanie” narodów czy państw, ich umacnianie, symboliczne petryfikowanie, uspójniającą politykę historyczną, podobnie jest z rocznicami. One nie są sprzeczne z historią, ale też nie są nauką o przeszłości. Nie trzymają się faktów, ani ich rekonstrukcji, są pewnego rodzaju grą i spektaklem przygotowanym na potrzeby współczesnych. Mogą odnosić się do tego, co prawdziwie miało miejsce przed wiekami - stanowi to dogodny punkt wyjścia, daje asumpt do badań stricte naukowych; ale nacelowane jest na współczesnego odbiorcę i przygodne cele polityczne.
Interesuje nas tu zarówno kulturowe tło tych wydarzeń, jak i ich rola polityczna.
Kontekstem jest oczywiście przejście od społeczeństwa przednowoczesnego (czy nowożytnego) do w pełni nowoczesnego. I w tym sensie jest to proces o szerszym charakterze. Nie wiąże się on tylko i wyłącznie z przemianami w Europie Środkowej i Wschodniej. Znajdziemy go wcześniej w modernizujących się społeczeństwach Europy Zachodniej, nieco później – w dekolnizujących się społecznościach na całym świecie.
W przypadku Europy Środkowej i Wschodniej wiąże się on jednak z zachodzącymi procesami wyłaniania się nowoczesnych narodów w XIX i XX wieku oraz państwa narodowych w wieku XX i XXI.
Historia tych wydarzeń może być wpisana zarówno w dzieje polityki pamięci, budowania tożsamości narodowych, mariażu Kościoła i państwa (a niekiedy wzajemnej rywalizacji), jak i prezentacji określonych wartości (np. narodowych) czy przekonań (politycznych).
Jednym z najmniej zbadanych, a zarazem najbardziej znaczących wydarzeń tego typu były tzw. obchody milenijne, związane z tysiącleciem (często symbolicznym) oficjalnego przyjęcia chrześcijaństwa. Stanowi to nasz szczególny przedmiot zainteresowania w ramach grantu.
* * *
Zdjęcia ilustrujące wpis na blogu zostały wykonane w Vera and Donal Blinken Open Society Archives. Zbiór HU OSA 300-50-1, Radio Free Europe (RFE/RL Research Institute), 50 Polish Unit, Box 6 (zdjęcie 1), Box 1897 (zdjęcie 2).
A. K.