Oficjalne obchody Tysiąclecia Chrześcijaństwa na Ukrainie: najważniejsze uroczystości i misja kulturowo-historyczna

Badanie uroczystości jubileuszowych, zwłaszcza zaś – uroczystości religijnych, takich jak Tysiąclecie Chrztu Rusi, umożliwia głębsze zrozumienie ich roli i znaczenia we współczesnym kontekście historyczno-kulturowym, uwidaczniając specyfikę oficjalnych i nieoficjalnych obchodów tego wydarzenia. Dzięki temu unaoczniają się wcześniej nieznane perspektywy kulturowego oddziaływania, poszerza się zakres rozumienia uroczystości jubileuszowych – uzyskujemy nowe sensy i konteksty, które odzwierciedlają historyczną i kulturową pamięć oraz prezentują światopoglądy kolektywne.

Współczesna analiza oficjalnych uroczystości Tysiąclecia Chrztu Rusi pokazuje, że chodzi o wydarzenia o kolosalnym znaczeniu historyczno-kulturowym.

Świętowanie Milenium chrześcijaństwa w Ukraińskiej SRR było możliwe przede wszystkim na poziomie oficjalnym. W tym czasie Ukraiński Kościół Grekokatolicki w ZSRR był zdelegalizowany i wszystkie grekokatolickie uroczystości odbywały się za granicą, pod egidą ukraińskiej emigracji. Jedna z największych ukraińskich organizacji emigracyjnych – „Związek Ukraińskiej Młodzieży” – przeprowadziła IV Światowy Zjazd w Rzymie. To wydarzenie poświęcone było Tysiącleciu Chrztu Ukrainy.

Z jednej strony, pomysł przeprowadzenia w ZSRR oficjalnych obchodów Tysiąclecia Chrześcijaństwa był wówczas śmiały i nowatorski – wskazywał nie tylko na spowodowany liberalną polityką „pierestrojki” przełomowy okres dla radzieckiego społeczeństwa, ale podkreślał również zmianę stosunku partii rządzącej do religii i kultury chrześcijańskiej oraz nowe relacje pomiędzy „władzą” i „kościołem” czy „religią” i „ideologią”.

Z drugiej strony, ZSRR nie mógł pozwolić sobie na zlekceważenie świętowania Tysiąclecia Chrześcijaństwa. W przeciwnym wypadku Kreml pokazałby całemu światu, że wartości cywilizacji europejskiej nie mają dla niego żadnego znaczenia. Według patriarchy Filareta, który kierował przygotowaniami do uroczystości, wszystkie zagraniczne metropolie kościołów prawosławnych i grekokatolickich przybyły aby świętować Milenium, więc ZSRR nie mógł zignorować tego wydarzenia. Warto zauważyć, że w tym czasie tylko Kościół Prawosławny dbał o rozwój pokojowych relacji z krajami kapitalistycznymi. Filaret podkreślał, że „Cerkwi ufano na Zachodzie, zaś władzy radzieckiej – nie”.

W 1987 roku w Moskwie odbyło się symboliczne spotkanie Michaiła Gorbaczowa z Pimenem, patriarchą Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Jej rezultatem była decyzja o bezprecedensowym znaczeniu. Tym samym, jak pisze D. Bykow w tygodniku „Korriespondent” (nr 4, 03.02.2012 r.), „Z pozycji ‘opium dla ludu’ religia awansuje do rangi jednego z elementów radzieckiego życia”. Zmiany zaczęły być zauważalne na wielu poziomach – począwszy od przekazania Cerkwi budynków związanych z kultem religijnym, a skończywszy na publikacji w „świeckiej prasie” artykułów, w których „zaczęto pisać słowo ‘Bóg’ z wielkiej litery”, jak wspomina K. Charczew, ówczesny przewodniczący Rady ds. religii przy Radze Ministrów ZSRR.

Latem 1988 roku w stolicy radzieckiej Ukrainy po raz pierwszy w ciągu 70 lat istnienia w ZSRR ideologii komunistycznej obchodom religijnej uroczystości nadano rangę państwową. Dla Ukrainy świąteczne modlitwy oraz bicie dzwonów wszystkich kijowskich świątyń miały naprawdę symboliczny wymiar, gdyż poprzez te uroczystości ZSRR de facto uznał się za część cywilizacji chrześcijańskiej.

Nad Kijowem w dzień świętowania Tysiąclecia Chrztu Rusi – 16 czerwca 1988 roku – przeszła silna ulewa. Wierni zinterpretowali to jako symbol „wniebowstąpienia duchowego i oczyszczenia będącego w rezultacie swoistym chrztem” («хресний дощ» – ukr.). Patriarcha Filaret, zwierzchnik Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego Patriarchatu Kijowskiego (w tamtym czasie egzarcha Ukrainy oraz metropolita kijowski i galicki), nazwał te dzień „drugim chrztem Rusi”.

„Tysiące ludzi zgromadziły się wokół pomnika księcia Włodzimierza I Wielkiego na Górce św. Włodzimierza w Kijowie. Wierni otworzyli parasole i cieszyli się z deszczu tak, jakby zesłano im mannę z nieba”, wspomina w wywiadzie archimandryta Antoni (Nowicki), uczestnik uroczystości Tysiąclecia Chrztu Rusi w Kijowie (wówczas czwarty diakon soboru św. Włodzimierza w Kijowie).

Kiedy w Moskwie rozpoczęła się liturgia oraz inne uroczystości poświęcone Milenium, ukraińska władza przyjęła odpowiednie postanowienie o inauguracji świętowania. Początkiem uroczystości w Kijowie było przekazanie Kościołowi Prawosławnemu części Ławry Peczerskiej. Potem odbyła się procesja z Krzyżem wokół soboru św. Włodzimierza. Gazeta „Izwiestija” pisała wówczas, że „Nawet dwugodzinna ulewa nie była w stanie rozproszyć wielotysięcznego tłumu ludzi, którzy z powodu zapełnienia soboru katedralnego musieli stać na zewnątrz, na placu cerkiewnym, i słuchać mszy przez głośniki”.

Kulminacją świętowania jubileuszu było nabożeństwo na Górce św. Włodzimierza. Według legendy właśnie na tym miejscu dziesięć wieków temu kijowski książę Włodzimierz ochrzcił swoje państwo. W 1988 roku zebrało się tutaj duchowieństwo prawie z całego świata: zwierzchnicy autokefalicznych Kościołów prawosławnych (Jerozolimski, Rumuński, Bułgarski i Cypryjski), kardynałowie Kościoła rzymsko-katolickiego na czele z sekretarzem stanu Watykanu Agostino Casarolim, hierarchowie anglikańskich Kościołów protestanckich, duchowni z Ameryki, Azji i Afryki.

Jedynymi, którzy nie brali udziału w uroczystościach rocznicowych, byli partyjni liderzy Ukrainy. Opowiadał o tym pierwszy prezydent Ukrainy Leonid Krawczuk, który w 1988 roku pełnił funkcję kierownika wydziału ideologicznego Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Ukrainy. Kościelnych hierarchów przyjęła jednak Walentina Szewczenko, przewodnicząca Prezydium Rady Najwyższej Ukraińskiej SRR. W Akademickim Teatrze Opery i Baletu odbyło się uroczyste zebranie, zaś jego finałem był świąteczny wieczór w restauracji hotelu „Kijów”.

Świętowanie Tysiąclecia „było tematem wszystkich wystąpień, również tych w mediach”, opowiadał Leonid Karwczuk w wywiadzie udzielonym w 2012 roku czasopismu „Korriespondent”. Gazety „Radyans’ka Ukrayina”, „Pravda Ukrayiny”, „Robyitnycha hazeta”, „Sil’s’ki visti” opisywały to wydarzenie w ten sam sposób: „Gdzie leży źródło współczesnej cywilizacji? […] I wcale nie było łatwo przyznać, że to źródło nie znajduje się w marksizmie-leninizmie czy komunizmie naukowym, lecz w chrześcijaństwie”.

Później świętowanie Milenium odbyło się również w innych miastach – w Charkowie, Lwowie, Tarnopolu i Łucku. O tym opowiem w kolejnych wpisach.

Najważniejszym historycznym rezultatem tych uroczystości było to, że po raz pierwszy w historii rządów komunistycznych partyjna, marksistowsko-leninowska ideologia ustąpiła chrześcijaństwu.

 O. Sz.