Milenium i pierestrojka

Główne obchody tysiąclecia chrztu Rusi zostały wyznaczone przez Rosyjski Kościół Prawosławny (RKP) na czerwiec 1988 roku. Śledząc stosunek władz wobec religii w ZSRR w latach 80., można odnieść wrażenie, że między początkiem przygotowań do obchodów a samymi uroczystościami minęła cała epoka. Relacje między państwem a RKP zmieniły się diametralnie. Niektórzy badacze wskazują nawet, że transformacja tych stosunków była na tyle dynamiczna, że lokalne władze nierzadko nie nadążały za „wiatrem zmian”. Urzędnicy na prowincji ze zdziwieniem odnotowywali, że władze centralne wymagają od nich rezygnacji z wrogich lub – w najlepszym razie – obojętnych działań.

Ważnym kontekstem przemian na linii władza radziecka – RKP był wprowadzony przez Michaiła Gorbaczowa szereg reform określanych mianem pierestrojki. Bez tej idei, diametralnie przeformułowującej życie obywateli ZSRR, trudno sobie wyobrazić zmianę państwa w zakresie podejścia do religii. Gorbaczow widział w normalizacji stosunków z RKP korzyść zarówno dla ZSRR, jak i dla samej pierestrojki. Obchody tysiąclecia chrztu Rusi mogły być wykorzystane za granicą do celów propagandowych, zmieniając dotychczasowy wizerunek państwa radzieckiego. I sekretarz KC KPZR liczył również na poparcie RKP dla zainicjowanych przez niego przemian.

Dla odczytania niuansów rzeczywistości społeczno-politycznej towarzyszących obchodom tysiąclecia chrztu Rusi istotna była kwerenda czasopiśmiennicza. Szczegółowy opis stosunków między państwem a RKP oraz relacji z obchodów uroczystości tysiąclecia chrztu Rusi oferuje wydawany przez Patriarchat Moskiewski miesięcznik (w języku rosyjskim i angielskim) „Żurnał moskowskoj patriarchii”/„Журнал московской патриархии”. Z kolei wiedzy na temat zmiany podejścia władz ZSRR do kwestii religii dostarczają nie tylko oficjalne organy prasowe CK KPZR i władz radzieckich (np. „Prawda”/„Правда” czy „Izvestija”/„Известия”), lecz również miesięczniki społeczno-literackie (np. „Nasz sowriemiennik”/„Наш современник”) i czasopisma popularno-naukowe (np. „Nauka i rieligija”/ „Наука и религия”).

Nowe informacje pozwalają spojrzeć inaczej na zgromadzony dotychczas materiał badawczy. Kwerenda biblioteczna w bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego oraz w bibliotece UKSW w Warszawie pozwoliła nie tylko uzupełnić materiał badawczy, lecz skłoniła mnie również do ponowienia kwerend internetowych – wyszukiwania odmiennych haseł i stawiania innych pytań. W efekcie także przy pomocy Internetu udało mi się odnaleźć kolejne publikacje dotyczące obchodów millenium w ZSRR. To dość nieoczekiwana korzyść z kwerendy bibliotecznej. Zakładaliśmy w projekcie od początku kolejne, sprawdzające, weryfikujące kwerendy, tu jednak pozwoliły one na poszerzenie wstępnych badań internetowych i przeformułowanie pytań badawczych.

Ł. G.